Już w czwartek rozpoczyna się Festivali i Kenges, który od swojej edycji z 2003 roku łączony jest z Eurowizją, a zwycięzca zostaje automatycznie reprezentantem Albanii 🇦🇱. Warto jednak pamiętać, że nieco staroświecki i często niezrozumiały FiK ma za sobą znacznie dłuższą i bogatszą historię niż tą, którą znamy od wygranej Anjezy Shahini. Historia ta jest silnie związana z ówczesną sytuacją polityczną i społeczną w Albanii. Festiwal zaczął funkcjonować od 1962 roku, 11 lat po powstaniu Festiwalu Piosenki Włoskiej w San Remo oraz 6 lat po narodzinach Konkursu Piosenki Eurowizji. I Sekretarzem Albańskiej Partii Pracy był już wtedy niesławny Enver Hodża – to za jego rządów gwałtownie pogorszyły się stosunki Albanii z ZSRR i Jugosławią, a kraj popadał w izolację kierując się jedynie ku Chinom. Zakazano praktyk religijnych, wycofano się z Układu Warszawskiego, ograniczano swobody polityczne, kontrolowano media, a kult Envera Hodży często osiągał poziom przywódcy Korei Północnej.
Legenda Vaçe Zeli
Pierwszy FiK odbył się w 1962 roku w Operze Konserwatorium w Tiranie, a oficjalną nazwą było Festivali i Kenges ne Radio, bo w Albanii nie było wtedy jeszcze stałego sygnału telewizyjnego. Chociaż w Sanremo przyznawano wtedy tylko jedną nagrodę, w Albanii rozdawano ich mnóstwo, a o wszystkim decydowali jurorzy, którzy m.in. odrzucili dwie bardzo dobre piosenki wokalistki Vaçe Zeli, gdyż uznano je za zbyt nowoczesne. Do finału dostała się jednak jej trzecia propozycja i to ona zdobyła ostatecznie 1. miejsce. Za bycie „zbyt zachodnim” krytykowano też w kolejnych latach. W 1963 taką opinię wydano na temat m.in. Besnika Taraneshi. Wokaliści, którym przyczepiono taką łatkę praktycznie tracili szansę na rozwój kariery w kraju. Strach przed napiętnowaniem spowodował, że wielu z nich nie decydowało się w ogóle na udział w Festivali i Kenges, przez co malało zainteresowanie i frekwencja. Skandali i tak nie brakowało. W 1964 roku faworytem był utwór „Margjelo”, jednak został w trakcie finału zdyskwalifikowany, bo ktoś zasygnalizował, że wykonywano go już wcześniej na koncercie w Szkodrze, a było to wtedy niezgodne z regułami. W związku z tą sytuacją jurorzy nie przyznali pierwszego miejsca nikomu, a drugie zdobyła Vaçe Zela, stając się powoli legendą FiK i muzyki albańskiej. Piosenkarka 11 razy wygrywała (lub wygrywał utwór, który śpiewała) w latach 1962-1980. Uznana była za jedną z najbardziej wpływowych osób ze świata kultury w Albanii XX wieku. Zmarła w 2014 roku w Bazylei, a na jednym z ostatnich festiwali uhonorowana została specjalną projekcją hologramową.
Zatrzymanie burżujstwa, miłość do socjalizmu
Od 1967 roku FiK transmitowany był już w telewizji, jednak liczba odbiorników w kraju była niewielka, dlatego większość mieszkańców nadal śledziła przebieg festiwalu poprzez stację radiową. W związku z zacieśnieniem relacji z Chinami czy usunięciem religii, na festiwalu zaczęto nagradzać utwory poświęcone młodym bohaterom rewolucji. Aby wzmocnić powagę festiwalu i odznaczeń, zwycięzcy otrzymywali medale. Chociaż FiK nadal się rozwijał (na ile mógł), w 1972 roku został potępiony przez albańskiego przywódcę jako festiwal szerzący zachodnią kulturę burżuazyjną, a promocja takich aspektów była niezgodna z zasadami państwa i wolą partii. W efekcie rozporządzenia wielu organizatorów a także uczestników jedenastej edycji została skazana na wieloletnie kary pozbawienia wolności (medley piosenek z FiK11 zaprezentowany został w ramach Interval Act jednego z ostatnich festiwali – video poniżej). Wygrał Tonin Tërshana z utworem „Kur vjen pranvera” („Nadejdzie wiosna”), który uznano za polityczny. Chociaż 11. festiwal został skrytykowany przez albańskie władze, nie przerwano jego organizacji w kolejnych latach. W tematyce piosenek z dwunastej edycji dominowały już jednak uwielbienie dla partii, patriotyzm, męczeństwo, praca i sukcesy socjalizmu. Było tak też w kolejnych latach, a cenzura bacznie pilnowała wszystkiego, co w słowach piosenek ma być zawarte i rekomendowała zmiany pod groźbą banicji. W 1979 roku do finału dostał się utwór pt. „Rron Stalini midis mesh” („Stalin stoi wśród nas„). Była też piosenka o Hysni Kapo, wicepremierze rządu albańskiego i ministrze rolnictwa, który zmarł parę miesięcy przed festiwalem.
Hodża umiera, odradza się społeczeństwo
Siermiężnych piosenek politycznych było więcej. W 1980 pojawiły się utwory ” Këngë për 40 vjetorin e Partisë” („Piosenka z okazji 40-lecia partii”), ” Perpara ecim me Partinë” („Kroczymy naprzód z partią”) czy zwycięskie „Shoqet tona ilegale” („Nasi nielegalni przyjaciele”). Sytuacja zaczęła się zmieniać po 1982 roku, a w stawce piosenek na FiK dominować zaczęły utwory o miłości, życiu, a nawet o demokracji (sprawnie tępione przez cenzurę). Wciąż jednak usłyszeć można było piosenki o partii, które zresztą często był nagradzane. Czuć było powiew świeżości i zmian, jakie czekały Albanię w kolejnych latach. W 1984 roku piosenka o miłości i rozkwitaniu pokonała tematykę partyjną, pracy i rewolucji. 11 kwietnia 1985 umiera Enver Hodża, a podczas „Festivali i 24-të i Këngës në RTSH widzowie usłyszeć mogą piosenki na jego temat, np „Enver, o yll, o dritë” („Enverze, o gwiazdo, o świetle”), która zajęła 2. miejsce. Po śmierci Hodży w kierownictwie Albańskiej Partii Pracy doszło do sporów o przywództwo i kurs polityczny, co doprowadziło ostatecznie do antyrządowych protestów na początku lat 90. i powolnej demokratyzacji kraju. Zmiany dotarły też do stawki festiwalowej – już w 25. edycji z 1986 roku redukowano piosenki wielbiące partię i socjalizm.
Droga ku lepszemu
Rok 1988 to zwycięstwo piosenki „E duam lumturinë” („Chcemy szczęścia”) wokalistki Parashqevi Simaku, która na scenie zaśpiewała z chórem dziecięcym, co miało symbolizować odrodzenie się Albanii i nowy kierunek. Piosenki w kolejnych festiwalach utrzymane były w radosnym i optymistycznym charakterze, dominowały radość, szczęście, miłość i wolność. Takie utwory nie tylko były prezentowane na scenie ale też nagradzane przez jury. W związku z odwilżą polityczną do łask wracali wcześniej zablokowani przez władze wykonawcy. W 1990 roku w konkursie wystartowała Justina Aliaj, ostatnio śpiewająca w „czarnej” jedenastej edycji. Na początku lat 90. po raz pierwszy w tekście piosenki z FiK pojawiło się słowo „Bóg„, które wcześniej było zakazane. W 1995 roku padł osobliwy rekord. Piosenka „E doni dashurinë” („Kochając miłość”) zaśpiewana przez Ledinę Çelo i Luana Zhegu była najdłużej oklaskiwaną propozycją w historii festiwalu. Aplauz trwał 7 minut. Lata 90. to rozpad Jugosławii (sąsiadującej z Albanią) i wojna w Kosowie, stąd cierpienie współbraci zaczęło przenikać do utworów Festivali i Kenges, aż doprowadziło w 1998 roku do historycznego zwycięstwa pierwszej kosowskiej artystki – Albërie Hadërgjonaj, Zaśpiewała „Mirësia dhe e vërteta” („Życzyliwość i prawda”) co stało się później nieoficjalnym hymnem wojennym Kosowa. Warto podkreślić, że wcześniej artyści z Kosowa mieli prawo uczestnictwa w preselekcjach jugosłowiańskich do Eurowizji za sprawą udziału Telewizji Prishtina w Jugoviziji. Piosenki albańskojęzyczne nigdy jednak nie wygrały i nie trafiły na Eurowizję.
Witaj Eurowizjo!
Telewizja RTSH otrzymała status aktywnego członka Europejskiej Unii Nadawców już w 1999 roku, jednak przez pierwsze lata nadawca nie był chętny do debiutu podczas Konkursu Piosenki Eurowizji, zresztą do stawki bardzo trudno było się wtedy dostać, a EBU wciąż eksperymentowało z metodą selekcji krajów do finału – państw europejskich było za dużo. Po raz pierwszy Albańczycy zapukali do drzwi Eurowizji w 2003 roku, razem z Białorusią, Ukrainą i konfederacją Serbii i Czarnogóry. Ze względu na ciągłe dyskusje i negocjacje w sprawie przyjmowania krajów do finału, zdecydowano się wpuścić jedynie Ukrainę, która zadebiutowała w 2003 roku. Albania i dwa pozostałe kraje czekały na Eurowizję 2004, pierwszą z półfinałem. Debiut Albańczyków okazał się być bardzo udany – zwyciężczyni FiK Anjeza Shahini zajęła w Stambule 7. miejsce w finale. Proces wyboru reprezentanta Albanii poprzez Festivali i Kenges trwa do dziś i raczej nie będzie na razie zmieniany. Tylko raz zwycięska piosenka FiK nie wybrzmiała na Eurowizji. W 2014 roku festiwal wygrała Elhaida Dani z balladą „Diell”, jednak przed majem 2015 utracono prawa autorskie do piosenki. Przygotowano więc zupełnie nową kompozycję pt. „I’m Alive”.
FiKmas otwiera sezon preselekcyjny
Festivali i Kenges ma swoje ogromne zalety ale też i wielkie wady. Zdecydowanym plusem są świetne wokale uczestników oraz wspaniała orkiestra telewizji RTSH, która towarzyszy wykonawcom podczas niemal każdego z koncertów. Próby trwają miesiącami, a na ostatnich relacjach w social mediach widać, że muzycy pracują w trudnych warunkach (grają na instrumentach ubrani w ciepłe kurtki, więc pewnie ćwiczą w nieogrzewanych pomieszczeniach), ale efekt robi ogromne wrażenie. Z drugiej strony orkiestrowy charakter piosenek FiK gubi się często przy eurowizyjnych „revampach„. Warto podkreślić, że podczas festiwalu kultywuje się język albański i nie można śpiewać w żadnym innym (chociaż ostatnio pojawiają się nieśmiałe próby wplecenia angielskich słów do tekstu piosenek). Zdecydowanym mankamentem jest brak otwartości organizatorów i producentów na nowości i świeże formaty głosowania. Przede wszystkim brak televotingu (pojawił się tylko kilka razy w pierwszej dekadzie XXI wieku) jest elementem wiecznie krytykowanym przez lokalnych i zagranicznych fanów. Zdecydowanie za często Festivali i Kenges uwikłane jest w skandale, podejrzenia o manipulację wynikami czy korumpowanie jurorów. Oby każda kolejna edycja była bogatsza w doznania muzyczne, a uboższa w zbędne elementy, które wizerunek festiwalu psują. FiK wszedł już do „kanonu” sezonu preselekcyjnego i w związku z wczesną organizacją (transmitowany jest już w grudniu) stanowi swoisty początek eurowizyjnego szaleństwa. Ponieważ Festivali i Kenges często przygotowywane jest w okresie świątecznym (zwycięstwo Aureli Gace w 2010 roku oglądać mogliśmy w Boże Narodzenie), fani określają konkurs jako „FiKmas”! Tegoroczna edycja rozpocznie się 19 grudnia i transmitowana będzie od 20:30 za pośrednictwem RTSH, strony internetowej RTSH.al oraz aplikacji mobilnej RTSH Tani. Wszystkie startujące piosenki znajdziecie poniżej:
Opracowanie na podstawie albańskiej, szwedzkiej i angielskiej Wikipedii, zdjęcie: Pałac Kongresu – miejsce organizacji FiK [K. Śniadkowski 2019]
.
DZIENNIK-EUROWIZYJNY.pl 